Vaccinatiepaspoort: een persoonlijke overdenking

Reinoud Kaasschieter is expert op het gebied van kunstmatige intelligentie en ethiek bij Capgemini. Reinoud begeleidt ook de Alpha in zijn parochie. Hij schreef deze tekst op persoonlijke titel.

Technologische hulpmiddelen schieten tekort om crises, zoals COVID en de klimaatcatastrofe, te beheersen. Ze weerhouden ons ervan het probleem fundamenteel aan te pakken.

De CoronaCheck-app of het vaccinatiepaspoort

De laatste maanden wordt de CoronaCheck-app, ook vaccinatiepaspoort genoemd, als belangrijk instrument gezien om de COVID-pandemie in Nederland te beteugelen. Met deze app kan de toegang tot restaurants, cafés, evenementen enz. worden beperkt tot gevaccineerde personen. Wie zijn vaccinatiestatus in de app kan aantonen, mag naar binnen. Dit leidt tot zorgen over de tweedeling in de maatschappij.[1] Ook wordt verwacht dat deze app een voorbode is van de controlemaatschappij, waarbij onze gedragingen worden gecontroleerd en beperkt door de overheid.[2] Ook vanuit de kerken wordt deze zorg gedeeld.[3]

Dat deze apps gemaakt worden op commando van duistere krachten, geheime wereldorganisaties, geldbeluste miljardairs of ontembare dictators riekt op zijn minst naar complottheorieën. (Wie meent dat de overheid ons een QR-code opdringt om ons beter in de gaten te houden, loopt enkele decennia achter.[4]) Deze theorieën veronderstellen een doelgerichtheid, geheimhouding[5] [6] en logistiek die eigenlijk bovenmenselijk is[7]. Yuval Noah Harari zegt daarover: «Dat gaat […] vaak fout bij complottheorieën: die onderschatten de complexiteit van de wereld. In het echt lopen plannen vaak anders en raken processen totaal ontspoord.»[8]

In de technologiesector zijn er vele technologiefilosofen die denken dat technologische ontwikkelingen onontkoombaar zijn. Ik denk – omdat de onderliggende structuren zo complex zijn – dat deze processen autonoom lijken. Maar ze worden toch door mensen gestuurd. Daarom ze zijn wel te beïnvloeden.[9] Als we als gemeenschap die invloed niet kunnen pakken, hebben we een ernstig democratisch tekort.[10] [11] In plaats van ons te richten op de mogelijke dystopische consequenties van een app, zouden we juist moeten werken om dit democratisch tekort op te heffen.[12]

Ethische beslissingen delegeren

Dat de overheid de CoronaCheck-app invoert, is volgens mij niet vanuit een streven naar een dictatuur. Of dat de app een onontkoombaar gevolg van de technologische ontwikkeling is. Voor mij is het een gevolg van het delegeren van onze eigen ethische beslissingen naar de overheid. We staan als individu machteloos.[13] Daarom laten we het aan de regering of bestuurders over deze complexe ethische afwegingen te doen.[14] In de veronderstelling dat deze afweging dan wel correct is. En dat, als iets wordt toegestaan, datgene ook ethisch in orde is.[15] We moeten erop vertrouwen dat de overheid het maatschappelijk juiste doet. En wij door het gebruik van de app ook het juiste doen.

Daarbij kunnen onze vrijheden worden beperkt.[16] Dat gebeurt om de vrijheden van anderen niet in het gedrang te brengen.^[17] Zoals vrijheid van anderen om te leven als kwetsbaar of ouder persoon.[18] We moeten afwegingen maken die voor bepaalde groepen nadelig zijn. We kunnen geen oplossingen meer verzinnen waarbij we iedere getroffen groep op een of andere manier kunnen ontzien of compenseren. Het coronavirus kan niet met geld worden verleid.

Technologie is onvolkomen

Maar de app is meer dan dat: het probeert met technologie de gevolgen van de coronapandemie te verkleinen. Net zoals de vaccins dat doen. De CoronaCheck-app is, hoe onvolkomen ook, een technologisch middel om oude vrijheden terug te geven. Onder voorwaarden, zoals bij zo veel overheidsregels. Ook wanneer dat mensen beperkt in hun mogelijkheden. De vraag of de CoronaCheck-app effectief is om de pandemie te bestrijden, zal de geschiedenis moeten uitwijzen.

Het voornaamste bezwaar wat ik heb tegen technologische hulpmiddelen om crises te beheersen, is dat ze ons weerhouden het probleem fundamenteel aan te pakken.[19] We proberen met technologie de gevolgen van ons handelen te verminderen, zonder de oorzaak aan te pakken. Omdat technologie voor- en nadelen kent, is het invoeren van een technologische oplossing altijd problematisch. De negatieve gevolgen moeten weer door andere maatregelen worden beperkt.

We moeten veranderen

Ook is onze eigen bijdrage aan de verspreiding van het virus statistisch gezien marginaal, de gevolgen zijn er wel. Bezoeken we een café, dan kunnen we ongemerkt een kwetsbaar persoon besmetten. Ethisch handelen zonder verantwoordelijkheid bestaat niet[20]. We moeten onze verantwoordelijkheid nemen. Als maatschappij, bedrijven en overheid. Maar ook persoonlijk als christen en burger in de maatschappij.[21]

Voor mij ligt de oplossing niet zozeer in het hetzelfde doen op een technologische manier zoals het gebruik van een app. De oplossing is ook niet het tijdelijk uitstellen van onze plannen. Maar gewoon in het niet meer doen van dingen. Geen verre reizen, contacten beperken, even niet naar kroeg of kerkgebouw. Als christen hebben we altijd geleerd zondige dingen niet te doen. Zondig niet alleen in onze relatie met God, maar ook zondig in onze relatie met de medemens en de schepping.[22] Zondig is wanner wij dingen doen die onze medemensen kwaad berokkenen.

Onze omgang met de coronapandemie en andere crises, zoals de klimaatcatastrofe, moeten we ons laten leiden door de schade die we aan onze medemens toebrengen. Of deze nu nabij is zoals bij de pandemie, of misschien nog ver weg zoals bij de klimaatcrisis. Want eigenlijk brengen we onszelf ook schade toe. Het belangrijkste wat wij als individuele gelovige (en ongelovige) kunnen doen is ons gedrag veranderen.[23] Door dingen anders, minder of zelfs niet meer te doen. Door de dingen die we gewoon waren te doen, opnieuw te bezien. Zijn ze echt nodig om gelukkig te zijn? «We voelen ons gelukkiger als we de ander iets geven, in plaats van alleen maar te krijgen.» zegt theoloog Erik Borgman[24]. Of door te nemen wat ons schijnbaar toekomt, zou ik aanvullen. Door iets niet te doen, door iets niet te nemen voor mezelf, kunnen we ook geven. Of zoals emeritus-hoogleraar Paul Cruysberghs het zegt: «De voorwaarde voor een religieuze houding is het lijden op je te nemen. Dat betekent dat je alles wat relatief is moet durven opgeven.»[25]

[1] Maartje Bakker; 2G-beleid zorgt voor tweedeling in de maatschappij: ‘Die QR-scheiding loopt dwars door opleidingsniveaus heen’; Volkskrant; 18-11-2021. https://www.volkskrant.nl/wetenschap/2g-beleid-zorgt-voor-tweedeling-in-de-maatschappij-die-qr-scheiding-loopt-dwars-door-opleidingsniveaus-heen~b273e425/

[2] Jeffrey Schipper: Vrezen christenen terecht voor een controlemaatschappij? Techdeskundige antwoordt; CIP; 15-12-2021. https://cip.nl/cip+/88746-vrezen-christenen-terecht-voor-een-controlemaatschappij-techdeskundige-antwoordt

[3] Harriet Sherwood: UK church leaders warn against ‘dangerous’ vaccine passport plans; Guardian; 17-04-2021. https://www.theguardian.com/world/2021/apr/17/uk-church-leaders-warn-against-dangerous-vaccine-passport-plans

[4] Arnon Grunberg: De mens als machine en de machine als mens; Volkskrant; 03-01-2022. https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/de-mens-als-machine-en-de-machine-als-mens~b5771661/

[5] Michael Slepian: The problem of keeping a secret; Character & Context; 01-07-2019. https://www.spsp.org/news-center/blog/slepian-keeping-secrets

[6] Solano, Cecilia; Mina Dunnam: Two’s Company: Self-Disclosure and Reciprocity in Triads Versus Dyads; Social Psychology Quarterly; 1985; https://doi.org/10.2307%2F3033613

[7] Eppo Bruins: Controlemaatschappij? Coronachaos bewijst ongelijk van complotdenkers; CIP; 25-11-2021. https://cip.nl/cip+/88415-controlemaatschappij-coronachaos-bewijst-ongelijk-van-complotdenkers

[8] Maaike Bos: Wintergast Yuval Harari: De smurfen leven in de middeleeuwen; Trouw; 28-12-2021. https://www.trouw.nl/cultuur-media/wintergast-yuval-harari-de-smurfen-leven-in-de-middeleeuwen~b30d45a3/

[9] Linda van Putten: ‘Niet technologie, maar wijzelf moeten onze toekomst vormgeven’; Universiteit Leiden, 20-05-2021. https://www.universiteitleiden.nl/nieuws/2021/05/niet-technologie-maar-wijzelf-moeten-onze-toekomst-vormgeven

[10] Joël De Ceulaer: Gezonde gebreken; De Groene Amsterdammer; 25-09-2019. https://www.groene.nl/artikel/gezonde-gebreken

[11] Roel Nahuis: Het democratisch tekort van open innovatie; https://home.deds.nl/~nahuis/Het%20democratisch%20tekort%20van%20open%20innovatie.pdf

[12] Rathenau Instituut: Drie manieren om wereldwijde problemen lokaal te bespreken; 18-10-2018. https://www.rathenau.nl/nl/kennis-voor-beleid/drie-manieren-om-wereldwijde-problemen-lokaal-te-bespreken

[13] Alexandra van Ditmars: Denken we anders over vrijheid door alle coronaregels? ‘Als burger sta je vrij machteloos’; Trouw; 06-08-2021. https://www.trouw.nl/religie-filosofie/denken-we-anders-over-vrijheid-door-alle-coronaregels-als-burger-sta-je-vrij-machteloos~ba0b5b1a/

[14] Marcel Becker et al.: Economie & ethiek in dialoog; Koninklijke van Gorcum, 2001. ISBN 9789023236733

[15] Edwin Kreulen: ‘De hele publieke sector heeft grote behoefte aan ethisch leiderschap’; Trouw; 12-09-2019. https://www.trouw.nl/leven/de-hele-publieke-sector-heeft-grote-behoefte-aan-ethisch-leiderschap~bfc765a5/

[16] College voor de Rechten van de Mens: Coronavirus en mensenrechten; https://mensenrechten.nl/en/node/2712

[17] Amnesty International: Ethiek, moraal, fatsoen en de mensenrechten; https://www.amnesty.nl/encyclopedie/ethiek-moraal-fatsoen-en-de-mensenrechten

[18] Jeffrey Schipper: Marianne Zwagerman ziet dat corona ‘dor hout’ kapt – is haar relativering terecht?; CIP; 21-04-2020. https://cip.nl/cip+/79133-marianne-zwagerman-ziet-dat-corona-dor-hout-kapt-is-haar-relativering-terecht

[19] Hein-Anton van der Heijden: Kiezen voor milieu impliceert een trendbreuk: vertrouw op het optimisme van de wil; NRC; 15-03-2008. https://www.nrc.nl/nieuws/2008/03/15/kiezen-voor-milieu-impliceert-een-trendbreuk-vertrouw-11504621-a1047771

[20] Rob van Es: Morele verantwoordelijkheid, wat is het?; Management Impact; 27-09-2019. https://www.managementimpact.nl/artikel/morele-verantwoordelijkheid-wat-is-het/\

[21] Arie Wilschut, Hessel Nieuwelink: Definitie van burgerschap; Amsterdam University of Applied Sciences; 2016. https://pure.hva.nl/ws/files/4958063/Hessel_Nieuwelink_Definitie_burgerschap.pdf

[22] Zonde (Theologische achtergrond); thomas; 19-02-2019. https://www.kuleuven.be/thomas/page/zonde/

[23] Reint Jan Renes: Opinie: ‘Verander het menselijk gedrag bij de volgende crises’; Parool; 03-05-2021. https://www.parool.nl/columns-opinie/opinie-verander-het-menselijk-gedrag-bij-de-volgende-crises~b7c54f10/

[24] Het geheim van het katholiek sociaal denken; Kansfonds; https://www.kansfonds.nl/artikelen/verhalen/het-geheim-van-het-katholiek-sociaal-denken/

[25] Sofie Messeman: Hoe Kierkegaard probeerde iets buiten het denken te houden; Trouw; 07-01-2022. https://www.trouw.nl/religie-filosofie/hoe-kierkegaard-probeerde-iets-buiten-het-denken-te-houden~b939f799/