Oude waarden in digitale tijden

De digitale rechtstaat

Digitale technologieën hebben een steeds grotere impact op onze samenleving. In de letterlijke betekenis gaat digitalisering over de omzetting van gegevens naar digitale vorm, dus in nullen en enen, maar in de praktijk is het begrip veel breder. Het gaat dan om het vervangen van bestaande middelen, methoden en organisatievormen door nieuwe digitale werkwijzen, met vaak grote maatschappelijke gevolgen. Digitale technieken raken daarmee het hart van de samenleving.

De ChristenUnie vindt het belangrijk om dit onderwerp aandacht te geven. Het gaat immers over de manier waarom wij onze samenleving inrichten. De ChristenUnie heeft de rechtstaat hoog in het vaandel en wil die ook in de digitale wereld hoog houden. In 2022 heeft de partij een visie op digitalisering ontwikkeld. Deze is opgeschreven in het rapport “Meer dan enen en nullen”[1], dat april 2023 gepubliceerd is door het Wetenschappelijk Instituut van de partij. De visie vertaalt de kernwaarden van de partij uit de beginselverklaring naar het digitale domein.

In dit artikel, dat gebaseerd is op deze visie, bespreken we allereerst de denktraditie waar de visie uit voort komt, vervolgens geven we een aantal voorbeelden van de toepassing van deze waarden op digitalisering, en ten slotte laten wij zien hoe dat concreet wordt gemaakt in politieke speerpunten.

Klik hier voor het volledige partij programma van de ChristenUnie. “Nieuwe Verbondenheid”

Visie op technologie

Binnen de ChristenUnie kunnen we putten uit een rijke traditie van technologiekritiek. We noemen in het bijzonder professor Egbert Schuurman, die van 1983 tot 2011 senator was voor de RPF en later voor de ChristenUnie. In talloze publicaties over techniek en onze benadering daarvan geeft Schuurman een gedegen analyse van de verschillende motieven die aanwezig in verschillende technologieën – motieven die ook haaks kunnen staan op christelijke waarden.

Technologie is niet neutraal, maar ontworpen door mensen met allerlei bedoelingen – goede en slechte – en vanuit diverse belangen. Aan die abstracte, door mensen ontworpen technieken, is niets menselijks vreemd. Er zijn goede technieken waar we slecht gebruik van maken en er zijn ook slechte technologieën. Daarbij komt dat we niet losstaan van de technologieën die we maken en gebruiken. We zijn onderworpen aan de technologie die we zelf tot stand brengen: technologie kan ons denken en handelen veranderen en ons sturen, ten goede en ten kwade, bedacht en onbedacht.

Vanuit dezelfde traditie als senator Schuurman, onderscheidt software-ingenieur en hoogleraar Christelijke Filosofie Derek C. Schuurman vier manieren waarop we kunnen omgaan met digitaliseringen computertechnologie: onverschilligheid, omarmen en het cultiveren (ontwikkelen) van verantwoordelijke technologie.

Binnen de ChristenUnie zien we in het cultiveren van digitale technologie als een houding die past bij de opdracht uit Genesis 2:15 om de aarde te bewerken en bewaren. We mogen, bewust van onze tekortkomingen, aan de slag in deze wereld en digitale technologieën, terwijl we verantwoordelijkheid dragen voor God, elkaar en onszelf.  Zelf blijven we echter niet buiten schot. Ook onze eigen omgang met digitalisering moet onderwerp zijn van cultivering en herijking. We zullen keuzes moeten maken en grenzen moeten aangeven in digitale toepassingen, zowel in de samenleving als in de politiek. We zullen ons als samenleving en overheid bij elke digitale toepassing moeten oefenen in het gebruik ten goede.

Uitgangspunten

De uitgangspunten uit de beginselverklaring[2] die relevant zijn voor het nadenken over digitalisering kunnen worden ingedeeld in drie categorieën: 1) over de rol van de overheid in een vraagstuk, 2) over de omgang met mensen en menselijkheid in digitaliseringsvraagstukken en 3) over de impact van digitalisering op ons samenleven. De indeling is samengevat in onderstaand figuur.

Ter illustratie geven we uit iedere categorie een voorbeeld van de toepassing van de waarde op het digitaliseringsdomein.

Wanneer het gaat om overheidshandelen, is de ‘begrensde macht’ een belangrijk uitgangspunt voor de ChristenUnie. De beginselverklaring schrijft: “Macht wordt begrensd door recht, tegenmacht en verantwoording. Juist op een plaats waar macht samenbalt, is het kwaad gevaarlijk. De overheid moet daarom haar grenzen kennen, zichzelf inperken en ingeperkt worden.” Digitalisering biedt overheden veel mogelijkheden om het openbaar bestuur vorm te geven. Veel processen kunnen beter, inzichtelijker, sneller, slimmer, efficiënter en goedkoper wanneer ze digitaal vormgegeven worden – wie kan daar tegen zijn? In de speciale relatie tussen overheid en burger mogen ze toch niet doorslaggevend zijn. Recht, tegenmacht en verantwoording vormen ijkpunten van overheidshandelen: zij begrenzen digitalisering in het overheidsdomein. De toeslagenaffaire maakt pijnlijk duidelijk dat macht niet zonder recht kan. Zowel de vormgeving van digitale processen binnen de overheid zelf als het overheidsoptreden in de digitale samenleving vraagt om evenwichtskunst in optreden en terughoudendheid.

In de categorie menselijke waarden is ‘relationeel bestaan’ een belangrijk onderwerp. Volgens de beginselverklaring “komen we tot bloei niet in lege autonomie maar in ons samenleven. We leven in afhankelijkheid van anderen. Een goed leven is een leven in verbondenheid.” Toegepast op digitale technologie zien we dat deze zowel kan verbinden als vervreemden. De samenleving kan alleen samenleving zijn als mensen elkaar blijven ontmoeten. Dat kan digitaal, maar kan niet uitsluitend digitaal. We mogen van zowel overheidspartijen als marktpartijen vragen dat ze zich, naast de effecten op individuen, ook rekenschap geven van wat de inzet van digitale toepassingen doet met de samenleving in haar geheel en gemeenschappen en verbanden in de samenleving.

Het derde voorbeeld komt uit de categorie samenlevingsdoelen. De waarde ‘genieten van genoeg’ staat in de beginselverklaring “tegenover de honger naar altijd meer produceren en consumeren.” Digitalisering daagt mensen uit om systemen in te richten, te optimaliseren en slim te maken. Het is indrukwekkend wat mensen met techniek kunnen bereiken. Toch kan – zoals bij alles – een teveel van het goede in haar tegendeel resulteren. Daarom willen we waken voor de gedachte dat meer digitalisering per definitie altijd beter is en dat digitalisering de oplossing voor elk (maatschappelijk) probleem biedt. Ook data zelf zijn bijkans grenzeloos: eindeloos beschikbaar en te delen. Elke minuut wordt er voor 300 uur aan videocontent geüpload op platform YouTube. Maar bij genieten van genoeg hoort de waarde van rust: we hoeven niet altijd online, ‘aan’ en bereikbaar te zijn.

Politieke speerpunten

In het verkiezingsprogramma zijn deze uitgangspunten vertaald naar een concrete doelen[3]. De ChristenUnie vindt dat er meer aandacht nodig is voor wetgeving rond digitale technieken, de bescherming van grondrechten, bewustwording en het borgen van het publieke belang. De vrijheid komt in het gedrang als we niet meer grip krijgen op grote techbedrijven die grote hoeveelheden data over ons verzamelen. Sociale media kunnen nu ongehinderd zorgen voor verslaving, mentale problemen bij jongeren en verharding van het publieke debat. De overheid moet een grotere rol nemen bij de regulering van Big Tech spelers, het internet als publieke ruimte en via voorlichting en andere bewustwordingsmaatregelen pal gaan staan voor vrijheid.

Voor de ChristenUnie is de bescherming van kinderen een belangrijk speerpunt. Daarom komt er een verbod op het bijhouden van dataprofielen van kinderen en macht data van kinderen niet meer verhandeld worden. Ook willen we dat sociale media bedrijven gedwongen worden om sociale media minder verslavend te maken en aan gebruikers meer controle te geven over het gebruik van de apps. Dit vergt verdere Europese regelgeving en afspraken en betere handhaving van bestaande regels. Daarnaast willen we strenger zijn op de leeftijdsgrens voor sociale media. Het toestemmingsvereiste tot 16 jaar voor gebruik van sociale media moet beter functioneren. Sociale media die niet ontworpen zijn om door jongeren zonder schade te worden gebruikt worden verplicht een leeftijdsgrens te hanteren en te handhaven. Bedrijven en sociale media die dat niet doen worden uit Europa geweerd. Ook willen we de macht van techbedrijven in het onderwijs beperken. Het is niet wenselijk dat beslissingen die thuishoren in het onderwijs sterk gestuurd worden door commerciële (tech)aanbieders.

De ChristenUnie wil ook werk maken van de regulering van algoritmes en Artificiële Intelligentie. Er komen strenge regels over de kwaliteit en het type data dat gebruikt mag worden voor de training van automatisch gegenereerde beslismodellen. Training van modellen op generieke kenmerken (zonder oorzakelijk verband met de voorspelde waarde) wordt verboden. Organisaties die algoritmes gebruiken moeten inzichtelijk maken welke data gebruikt is om de algoritmes te trainen en welke afwegingen zijn gemaakt om discriminatie en ongelijke behandeling te voorkomen. Hieraan gerelateerd vindt de ChristenUnie het onwenselijk om te veel te leunen op digitale surveillance om de samenleving veiliger te maken. De samenleving is gebaat bij veiligheid die ontstaat in medemenselijkheid. We zoeken weerbaarheid uiteindelijk in de publieke moraal die blijft bestaan wanneer de veiligheidscamera uitvalt. We zijn daarom terughoudend bij het inzetten van digitale surveillancesystemen.

Tenslotte is de menselijke maat in een digitale wereld een belangrijk speerpunt. Er komt een wettelijk recht op uitleg bij besluiten door de overheid. Wanneer de overheid een geautomatiseerd besluit heeft genomen, moet het mogelijk zijn om een uitleg van het besluit te krijgen door iemand met inhoudelijke kennis over het besluit. Ook moet de overheid bereikbaar zijn voor mensen met minder digitale vaardigheden. De digitale weerbaarheid van de samenleving zal versterkt moeten worden via onderwijs en ondersteuning van maatschappelijk initiatieven die digitale inclusie bevorderen.

Werkgroep Digitalisering ChristenUnie,

Michel Klein, Maaike Harmsen, Mirjam Kosten, Elsbeth van den Hazel, Rolf Hoving, Wouter Teeuw.

Michel Klein heeft Bedrijfsinformatica gestudeerd aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Na een paar jaar bij de afdeling Medische Informatica in het LUMC Leiden te hebben gewerkt is hij gepromoveerd in de Kunstmatige Intelligentie op het gebied van kennisrepresentatie. Hij is momenteel universitair hoofddocent Social AI aan de VU in Amsterdam. In zijn onderzoek richt hij zich op het gebruik van AI technieken voor toepassingen in de (preventieve) gezondheidszorg. Vanuit het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie heeft hij de werkgroep voorgezeten die in 2023 de Digitaliseringsvisie van de partij heeft opgeleverd.

[1] https://wi.christenunie.nl/digitaliseringsvisie

[2] https://www.christenunie.nl/beginselverklaring

[3] Deze staan op verschillende plekken in het programma, maar met name in de paragraaf “De digitale rechtsstaat” op pagina 101 e.v. Zie https://www.christenunie.nl/verkiezingsprogramma.